Verlichting – een verkenning

Wat is verlichting? Misschien is dit wel de meest gestelde vraag in de boeddhistische literatuur. En niet alleen boeddhisten, maar alle andere religieuze gezindten kennen het (zie ook citaat Augustinus). Ook veel zenverhalen beginnen met een monnik die de leraar vraagt wat verlichting is. De leraar antwoordt in de regel met zinnen als: de boom achter in de tuin, drie zakken vlas of mu. Deze antwoorden hebben altijd twee lagen. De eerste laag is dat je over verlichting (beter) niet kunt spreken. Het is alleen te ervaren. En dit is de tweede laag in de antwoorden: kijk om je heen, let goed op, wees wakker om de ervaring te kunnen opmerken. Alles wat bestaat is een aanleiding voor verlichting.

Is verlichting een bewustheidstoestand? Kan deze nagestreefd worden? Is verlichting permanent, of van korte duur? Kunnen wij in het westen verlicht zijn? Sommige mensen zoeken hun hele leven naar verlichting, anderen willen er niets van weten. Nico Tydeman merkt terecht op dat een onwetende meer over verlichting kan vragen dan tien wijzen kunnen beantwoorden. En toch is dat wat mij betreft precies wat ons te doen staat als we de zenweg gaan. Zen en zazen nodigen uit vragen te stellen over verlichting.

Want natuurlijk is het waar dat een verlichtingservaring lastig in woorden te vatten is. Lastig, maar dat het niet onmogelijk is, zullen we later zien. Het is gemakkelijker verlichting niet vast te pakken, of om aan te duiden wat het niet is. Toch kennen alle religieuze tradities maar ook kunstenaars, wetenschappers en ‘gewone mensen’ ervaringen van eenheid, van iets wat ze zelf niet hadden kunnen bedenken, van liefde. Al naar gelang de traditie waarin je je beweegt, levert dit een bepaalde taal op. Iemand uit de christelijke traditie zal een verlichtingservaring een ontmoeting met God of de heilige geest noemen. Spinvis zingt in zijn lied alles is dat er alleen liefde is. Dit is een inzicht dat zou kunnen voortkomen uit een verlichtingservaring. Gegijzelden zoals John McCarthy, die in de meest vreselijke omstandigheden gevangen gehouden worden, beschrijven ervaringen die verlichtingservaringen genoemd kunnen worden.

Wat kunnen we wel zeggen over verlichting? Het eerste is dat ik alleen de ervaring kan kennen. Niemand kan beoordelen of de ervaring een verlichtingservaring was behalve ik. Verlichting is dus puur persoonlijk. Het tweede wat er te zeggen is, is dat velen van ons ervaringen hebben gehad die je een verlichtingservaring zou kunnen noemen. Misschien dat je ze zo nooit genoemd hebt, maar ga maar eens na. In je jeugd, maar misschien ook later in je leven zijn er ervaringen die je nog steeds scherp voor de geest kan halen omdat ze gepaard gingen met een bepaald gevoel. En dat is het derde wat er wel over verlichting te zeggen is. Je weet dat er sprake was van een verlichtingservaring omdat je plotseling en zonder gepland te hebben, onuitsprekelijk gelukkig was, je een was met al het bestaande, er even niets te wensen was of sterker,  je je geheeld voelde, en, tenslotte, je de ervaring niet verdiend had. De ervaring overkwam je, was geen eigen verdienste.

Voor mij zijn de ervaringen die ik nu verlichtingservaringen noem, zo scherp alsof ze gisteren gebeurden. Voor het eerst fietsen zonder zijwieltjes (ik had een identiek fietsje zonder zijwieltjes gepakt en fietste zo weg), de confrontatie met de sterrenhemel waarin ik me voelde verdwijnen, verliefdheid en het gevoel verenigd te zijn, peilloos verdriet bij een begrafenis (van iemand die ik niet goed kende), een zoutbad in het ziekenhuis (gelukkig zijn met pijn en bij lotgenoten), tranen bij de eerste beluistering van de cello suites van Bach (dit is muziek uit mijn binnenste) en de paar minuten voordat ik bewusteloos raakte (en waarin ik geen moeite deed te blijven leven). En toen moest ik nog 20 worden! Kun je nagaan. Ik weet zeker dat ik niet uniek ben. Iedereen die ik vraag naar deze ervaringen, bevestigt het bestaan en het belang ervan in hun leven. Enzovoort, enzovoort dus. Ook al maant de zentraditie om niet teveel over verlichting te spreken, ik vind dat erover vertellen, erover horen of lezen waardevolle herkenning kan bewerkstelligen.

Nogmaals, deze ervaringen zijn alleen waardevol voor mij, in mijn leven. Ik heb ze nooit voorgelegd aan een ballotagecommissie. Niemand hoeft een stempel te zetten op deze ervaringen. Ze zijn particulier. Ze zijn van geen enkel nut voor de wereld. En ze zijn een drijvende kracht in mijn leven.

In het boek het numineuze probeert Tjeu van den Berk Verlichtingservaringen te duiden, en ook, interessant, geeft hij enkele aanwijzingen om gevoelig te worden voor deze ervaringen. Voor zover nodig natuurlijk.

Opvallend aan de numineuze ervaringen is dat zij gebeuren op een gewone dag als alle anderen. Veel ervaringen spelen zich af in de kindertijd. Iets alledaags, een boom, een brug, een sneeuwlandschap, mist, geluiden, wordt onalledaags waargenomen. Virginia Woolf noemt zo’n moment een moment of being, er echt te zijn. Herman Wijffels beschrijft het luisteren naar de Leeuwerik, liggend in het gras. Coetzee hoort muziek van Bach. Woorden die gebruikt worden zijn: aan de grond genageld staan, radeloosheid, alles loste op, opgetild worden, omhelsd worden.

De verlichting van de boeddha beschouw ik ook als een voorbeeld van een numineuze ervaring. Dat er daarna een religie is opgebouwd om deze ervaring, hoeft in feite niet belangrijk te zijn. Niet voor de verlichtingservaring in mijn leven. De boeddha is in dit licht bekeken een collega. In de komende weken zullen we de niet aflatende pogingen van de boeddha verlicht te raken nader beschouwen. Vanuit de confrontatie met ouderdom, ziekte en dood, had hij te doen met de mensheid. Al onderzoekend ging hij op zoek naar manieren om het lijden te overstijgen, of andersom geredeneerd, om permanent geluk te vinden. Nadat hij zichzelf bijna had uitgehongerd, herinnerde hij zich een moment in zijn kindertijd waarin hij onder boom zat terwijl hij zijn vader zag werken op het land. Daar onder de boom gezeten was er een moment van geluk en vrede. Dit was het startpunt voor zijn meditatie-oefening die wij elke dinsdag/vrijdag navolgen.

Verlichtingservaringen zijn zo van het grootste belang omdat zij ons iets zeggen over hoe te leven. Niet zozeer systematisch en rationaal opgebouwd, maar als een ongerichte aanwijzing. Kijk steeds opnieuw naar wat je al denkt te kennen.

Daarom ook wens ik jullie toe dat je alles in het werk stelt om verlicht te raken. Het is zo als de woorden waarmee de Sandokai (zengedicht over eenheid en veelheid) besluit: Vol respect zeg ik tegen hen die verlicht wensen te worden: verspil geen tijd, dag of nacht.

Martin Myoki Pol