Onrust en afleiding

Verlichting is een staat waarover we in de zen veel spreken en waarover we tegelijkertijd moeilijk iets zinnigs kunnen zeggen. Verlichting wordt geassocieerd met rust, evenwicht en aandachtigheid. Bij onze gebruikelijke toestand past de associatie met onrust beter. En wat hebben we een last van de onrust. Uit het verhaal hierboven trof mij weer het belang van het lichaam in onze beoefening. En eveneens trof mij hoe snel we het lichaam vergeten. De komende reeks wil ik stilstaan bij de veelbesproken onrust, het lichaam als plaats van aandacht en de training van opmerkzaamheid.

Veel mensen vertellen onrustig, gejaagd of ontevreden te zijn. En ook de aanduiding afgeleid zijn, is veelgehoord.  Afgeleid van wat, is dan mijn vraag. Afgeleid van waar het om gaat, is dan vaak de respons. En waar gaat het dan om? Als ik me voorgenomen heb iets te gaan doen, kom ik ergens anders uit. Of ik maak me zorgen om iets terwijl ik eigenlijk van muziek had willen genieten.

Onze voornemens komen regelmatig niet van de grond. En wat is dat een bron van frustratie. Alsof we voortdurend in de maling genomen worden of tekortschieten.

In de zenliteratuur komt rust en onrust regelmatig terug. Er is de belofte dat onrust vermindert door het beoefenen van zazen, en er is ook de boodschap dat onrust ook gewoon een staat is die bij ons hoort. Onrust in de zin van naar buiten gericht zijn, nieuwsgierig zijn hoort bij ons.

Verhandeling over essentiële zaken betreffende het cultiveren van de geest – Hongren

5de patriarch:

Meditatie is het stille rechtop zitten en de geest aandachtig gade te slaan zodat je kunt zien hoe de geest altijd beweegt, als stromend water. Doe dit rustig en aandachtig tot zijn bewegingen zich oplossen in vredige stabiliteit. 

Verhandeling over transcendentie van kennis – ossekopschool

Professor Verlichting vroeg aan Omstandig: wat is geest? Wat betekent het bewustzijn tot rust te brengen?

De meester antwoordde: je moet je bewustzijn niet vaststellen. Noch moet je proberen het bewustzijn tot rust te brengen – dat wordt genoemd tot rust gebracht. 

In vragen over zazen komt dit onderwerp vaak ter sprake. Zazen mislukt, is dan de verzuchting, omdat ik steeds aan zaken denk terwijl ik dat niet wil. Als dat de definitie is van een geslaagde of mislukte zazen periode, faalt zazen steeds. Mijn hoofd is te onrustig om zazen te doen. Ik kan niet stilzitten, ik moet nog zoveel doen. En dan gebeurt het dat je alleen maar aan zazen doet als je je goed voelt. Voel je je onrustig, dan liever geen zazen. Dan is afleiding zoeken voor veel mensen een favoriete tactiek. Afleiding zoeken is een door ons veel beoefende vorm van emotieregulatie.

Wat is er eigenlijk mis met onrust, gedachten die elkaar in hoog tempo opvolgen of het gevoel te willen opstaan en iets te gaan doen. Wij houden niet van onrust, en zeker niet wanneer we ook nog eens aan zazen doen. Onrust is een groot taboe geworden, er is zelfs een diagnose aan gewijd. De verwachting die vaak gepaard gaat met de start van zazen, is nou juist dat er meer rust zal komen.

Stel, je wilt je onrust bestrijden, hoe pak je dit aan? Eerst moeten we dan vaststellen wat onrust is. En daar begint de ellende. Het is gemakkelijk het woord onrust te gebruiken, maar om te preciseren wat het precies is, valt niet mee. Misschien is het beter om het te houden bij het woord onrust en dan zelf je betekenis te geven. Het aardige van woordonderzoek is dat onrust maar heel soms gaat over fysieke aspecten. Onrust situeren wij in het algemeen in onze gedachtewereld. Er komt veel informatie op ons af, we willen niets missen, we staan onder druk om te presteren. Soms is er zoveel aan de hand dat we de draad kwijt kunnen raken. We verliezen het gevoel dat we de regie hebben. We vinden onszelf chaotisch. Onrust hangt dan ook samen met onvrede, onbehagen en dreigend controleverlies. En onrust beschouwen we als een teken dat het met de beoefening niet goed gaat.

Wat moeten we met onrust, bijvoorbeeld tijdens de zazen. Wat moet je met de impuls dat je na 10 minuten toch echt de was moet gaan doen. Blijf je zitten of ga je de was doen? Dat weet ik natuurlijk niet, wat je gaat doen. En het is ook niet aan mij. Maar, vraag je af: wat is de afspraak zazen te doen me waard. Is het nodig altijd in te gaan op de onrust zelf? Mijn bedrading is zo ingesteld dat ik optredende onrust wil oplossen. Wat gebeurt er als ik hier niet op inga?

De les op het kussen is toch steeds weer, wat mij betreft: van onrust af  willen zou je doel niet moeten zijn. Te zitten met de onrust is een kans om de onrust eens wat beter te bekijken. Wat is het, hoe uit het zich? Wat gebeurt er met onrust als je ermee zit? Wanneer je echt met de onrust bent, kan er verheldering komen. Je kunt ontdekken dat onrust in feite angst is, of zorgen. De verheldering brengt een bepaald vertrouwen met zich mee. Ik kan hiermee omgaan. Of ik moet hulpvragen. Of ik moet dit even laten en afwachten hoe het verder gaat.

En natuurlijk, als je rustiger door het leven wilt gaan, doet zazen iets. Overgave en vertrouwen doen iets. Minder ik, minder willen en minder controlebehoefte doen iets ten aanzien van de onrust. Er zijn ook mensen die wat meer onrust in hun leven nodig lijken te hebben. Zenbeoefening kan ook aanzetten tot meer activiteit en betrokkenheid. Maar, voor iedereen die meer rust wil, is er ook een aantal aanwijzingen die het karakter van een open deur hebben: is het echt nodig, op zaterdagmiddag winkelen, moet je je smartphone echt zo vaak raadplegen als je doet, tv loze avond, een idee? Maak je je steevast druk over zaken die je niet kunt veranderen? Kun je je dagelijks leven echt niet leger laten? Helpt het dat je je druk maakt? Doe je te weinig aan zaken waar je wel Invloed op hebt? Pak je deze zaken aan? Nou ja, trek de schoen aan als hij past..

Martin Myoki Pol