Koan – als je absoluut niets meer kunt

Hisamatsu (1889 – 1980) werd geboren in een gezin van Zuivere Land Boeddhisten. Hun beoefening is het aanroepen van Amida Boeddha. Door zich te verdiepen in wetenschap en filosofie ontwikkelde Hisamatsu een kritische blik en keerde hij zich af van religie. Later in zijn leven concludeerde hij dat alleen wetenschap en filosofie onvoldoende waren. Hisamatsu vond de vervreemding een groot probleem. Hij bevond zich in een existentiële crisis, en gaf zich in een sesshin aan zazen. Hier werd hij “een grote massa van twijfel”. Hij brak door tot zijn “ware zelf”. De vervreemding maakte een nieuw uitgangspunt noodzakelijk: een persoonlijke religie die gebaseerd is op het ontwaken. Hij beschouwde zichzelf eerst als een homo religiosus, daarna als een filosoof. Voor zijn overlijden was hij er zeker van dat een uitvaartdienst niet nodig was, aangezien hij niet zou sterven.

March 31, 2020

Teisho: Koan – als je absoluut niets meer kunt, wat ga je dan doen?

Ofschoon hij aan zazen deed, was hij kritisch op het zenboeddhisme van zijn tijd. Het Japanse zenboeddhisme had in grote getale de kant van de nationalistische fascisten gekozen. Studenten die hem consulteerden over wat te doen, kon hij geen raad geven. Weigerden zij dienst, riskeerden zij de dood. Sloten zij zich aan bij de strijd, riskeerden zij de dood en eveneens schending van de boeddhistische voorschriften. Als antwoord op het dilemma richtte hij een groep op waarin deze zaken gedeeld konden worden en waarin beoefend kon worden. Hisamatsu vond de traditionele koanstudie gratuite, omdat er niets van af hangt. Omdat koanstudie een instituut is, krijgen leerlingen weer grond onder de voeten. Terwijl koanstudie oorspronkelijk bedoeld is om bodemloosheid te ervaren en toch een antwoord te formuleren. Hisamatsu bedacht een koan die geen bodem heeft. Hij wilde geen leraar zijn, vanwege hun optreden in de WOII, maar hij vroeg zijn studenten zich hun levenslang met deze koan bezig te houden. Een koan moest je in een hoek drijven, om je van daaruit tot bevrijding te brengen.

Doshitemo ikenakereba, do sura ka?

Er bestaan diverse vertalingen, ik kies deze hieronder, gevonden bij Ton Lathouwers:

Als je absoluut niets meer kan doen, wat ga je dan doen?

Ik denk dat je aanvoelt hoe je dit moet lezen. In het algemeen werken wij hard om ons leven te verbeteren, hebben wij hoop op veranderingen ten positieve en zijn we een groot deel van de dag doende om dit vorm te geven. In ons werk starten we projecten met nobele doelen, we gaan naar de dokter om beter te worden, we voeden onze kinderen op zodat ze volwassenen worden die het goed gaat. En dit moeten we ook zeker doen. Als we iets kunnen verbeteren, is het goed dit te doen. Om dan te ontdekken dat iets goeds ook nadelige aspecten heeft die je niet voorzien had. Je kunt soms de moedeloosheid voelen opkomen, wanneer veel van onze pogingen stranden: of beter gezegd, er blijft een verschil tussen hoe het is en hoe we zouden willen dat het was. In een gemiddeld mensenleven spelen spijt en berouw, afkomstig van eigen te kort schieten. We zien dat wat we zouden willen doen niet lukt. We schieten tekort, we falen, we vallen onszelf tegen. Hisamatsu: als al onze manieren van zijn en al ons handelen falen, wat gaan we dan doen?

Wat is onze reactie op het tekortschieten? Nog harder proberen passen we vaak als strategie toe. Maar ook het zoeken van afleiding van bodemloosheid, die door Kierkegaard als afgrond wordt verwoord. Op een gegeven moment realiseer je je dat niets een grond heeft, dat alles voorlopig is en dat alles vergankelijk is. Vanuit deze wanhoopspositie is bevrijding mogelijk, volgens Hisamatsu en ook Kierkegaard. Bevrijding is volgens Hisamatsu waarachtig handelen. In bevrijding is er zelfloosheid en treedt verandering op. Zazen, maar ook koanstudie, kan ontaarden in “contemplatieve berusting”, aldus Hisamatsu.

Wat is waarachtig handelen? Of beter, wat is de bron van waarachtig handelen? Hisamatsu spreekt over het wegvallen van lichaam en geest, op de wijze van Dogen. Handelen zonder zelf, zonder dogma’s. Maar, Hisamatsu spreekt ook over een andere kwaliteit. De bron van waarachtig handelen bestaat ook uit twijfel, grote twijfel. Je zou ook kunnen zeggen niet-weten. In deze grote twijfel is er vertrouwen. Hisamatsu: integendeel, het is twijfel, twijfel tot het bittere einde. En precies dan en daar is er het grote geloof dat in ons oprijst. 

Wat mij betreft bestaat er geen recept voor de bereiding van waarachtig handelen. En ook de vraag van Hisamatsu die bevrijding moest realiseren, wat ga je doen, is een kwestie die we ons leven lang kunnen benaderen. Wat ga ik doen? Wat is handelen vanuit vertrouwen? Wat is vertrouwen terwijl ik tekortschiet? Ik weet het niet. Ik handel. En dan maar zien. En dan weer doen..

Martin Myoki Pol