Het vijfde ernstige voorschrift

Aandachtig leven willen we allemaal, tenminste als ik me oor te luisteren leg in de zengroepen. Voor velen is het een grote frustratie om te merken dat er voortdurend afleiding is. Voor hen is dit dan de belofte die ertoe doet: niet alleen beloof je aandachtig te zijn, ook beloof je niet onwetend te zijn.

De meest gebruikte vertaling van dit voorschrift is ik beloof geen verdovende middelen te gebruiken of ik beloof mezelf niet te bedwelmen (intoxication). Om eerst bij deze formulering stil te staan, de eerste reactie is vaak: dat doe ik niet. Ik rook niet, drink niet, gok niet. Kortom, dit voorschrift kan ik afstrepen. In zijn boek being upright beschrijft Andersom heel mooi hoe dit voorschrift, en daarmee alle voorschriften, werken. Als je denkt, deze kan ik afstrepen, blijkt onderzoek altijd uit te wijzen dat er een diepere laag is. Zo beschrijft hij dat hij terug is in zijn oude buurt, hij zich herinnert hoe mooi het was en is, en bedenkt dat het mooier zou zijn als de zon geschenen had. Andersom noemt dit fenomeen: to bring something in a situation to change the experience. En dat precies doen we voortdurend.

Daarmee kunnen we ons richten op onze formulering: ik beloof bewust en aandachtig te zijn, en niet onwetend. Door te zijn bij hoe het is, zijn we ons bewust. Omdat te zijn bij hoe het is voor ons zo lastig is, gaat dit voorschrift ook over het doen van deze ontdekking. Goh, wat ben ik toch vaak bezig de situaties naar mijn hand te zetten. En vaker probeer ik situaties met mijn hoofd te beïnvloeden dan dat ik dit doe door te handelen. Als we alle hersenenergie die we daarvoor inzetten, zouden gebruiken voor andere zaken, zouden er heel wat problemen opgelost raken. Of niet, misschien zijn de meeste van onze problemen onoplosbaar. Hoe dan ook, we besteden veel denkruimte aan het bijpunten van de realiteit.

Wat is er wanneer we stoppen met het aanpassen van de realiteit aan onze verlangens? Wanneer we ons openstellen voor de realiteit zoals hij is. Dan is er maar een ding te doen: te zijn. Wat ons te doen staat, is de werkelijkheid zo te aanvaarden zoals hij zich aandient. Met alles wat we te geven hebben, met alle aandachtigheid en alle afleiding die we hebben, geven we ons over aan wat er is. Wat het ook is, we zijn erbij. Als je de belofte zo opvat, zul je merken dat je heel wat strategieën hebt ontwikkeld om van de ervaring, van de aanvaarding weg te bewegen. Deze strategieën onderzoeken, door bijv. te kijken hoe ze zich ontvouwen, is nuttig. De strategieën komen neer op zoeken naar een prettiger gevoel. De Engelse vertaling van deze strategieën is craving, niet toevallig ook gebruikt in de verslavingszorg.

Verlichtingservaringen kunnen ook object worden van craving. Niets is ervan gevrijwaard. Net als je na een concert vasthoudt aan een bepaalde uitvoering van een muziekstuk, zo kun je ook verstrikt raken in je beeld van de verlichtingservaring. De ervaring stolt, je hebt de ervaring betekenis gegeven en je kunt of wilt er niet los van komen.

Het geheim is dat elke situatie, elke omstandigheid alleen maar had kunnen zijn zoals hij is. Niet anders. Je kunt ook zeggen dat al onze ervaringen volmaakt, compleet zijn zoals ze moesten zijn. Tozan, een zenmeester uit de negende eeuw (China), schrijft in zijn lied van de kostbare spiegel van samadhi: zowel afkeren als aanraken zijn fout, omdat het een massief vuur is. Zagen we in het derde voorschrift al dat onze begeerte of onze verlangens als vuur zijn, in het vijfde voorschrift wordt daarbij vermeld: keer je niet van je verlangens, pijn, hoop af, maar ken ze door en door. Heb aandacht voor zoals het is. Grijp niet, duw niet weg.

En zie dan wat zich aandient, zie hoe wonderbaarlijk de werkelijkheid zich voltrekt. Dat verlichting en aandacht als wolken door de lucht drijven, dat je het alleen hoeft te zien. ‘Zie het direct!’ zei een zenleraar tegen een groep monniken. Aandacht is aandacht, zei Ikkyu tegen een man die wilde weten wat het werkzame bestanddeel van zenmeditatie was. Wat is aandacht? Opnieuw kijken, steeds opnieuw.

Martin Myoki Pol