Het eerste ernstige voorschrift

Nadat we kind-af zijn, ontwikkelt het ik-mij-mijn complex zich. Op basis van overgedragen kennis en opgedane ervaringen bouwen wij aan een zelf- en wereldbeeld, waarmee we gebeurtenissen interpreteren. We zijn sterk gericht de wereld naar onze hand te zetten. Dat dit nauwelijks lukt, leidt tot harder werken, tot frustratie en tot spanningsklachten. Deze zijn vaak aanleiding te starten met meditatie. Voor velen, ook voor mij, is zenmeditatie een poging de wereld naar mijn hand te zetten. Om na enige tijd te ontdekken dat het zo niet werkt(e). Wat ik meemaak op het kussen, is te zijn met precies zoals het is. Na ongeveer tien jaar zazen te hebben beoefend, kon ik concluderen dat wat mijn leraren zeiden klopte: zazen is zijn met wat er is. Dit is het. Zie het.

Boeddhistische beoefening bestaat dus ten eerste uit het doorzien van mijn complex aan constructies, steigers en metselwerk (Toren van Babel). Dit doorzien geeft inzicht in de aanwezigheid van begeerte, haat en onwetendheid in mij. Het doorzien legt mijn verlangen bloot om aandachtig te leven, in verbinding met anderen in het leven te staan, compassievol te leven. We zien dat we dingen doen die schade berokkenen, aan onszelf en aan anderen. We krijgen zicht op onze motieven en intenties.

En daarvoor zijn de voorschriften een zeer geschikt middel. Na het voornemen toevlucht te nemen, de geest te zuiveren dienen de Ernstige Voorschriften om mijn gedrag tegen het licht te houden. Geen wetboek, geen richtlijn, niet perse moralistisch bedoeld, alleen de belofte om het leven te waarderen leggen naast mijn handelwijze van vandaag is genoeg.

Alle leven waarderen, beschermen en ondersteunen betekent precies wat er staat. Ik beloof niet te doden, is de negatieve formulering. De eerste belofte is de belangrijkste. Alle andere voorschriften volgen uit de eerste. Het leven waarderen klinkt ogenschijnlijk simpel. Maar, het, mijn, leven waarderen betekent met alles wat er gebeurd is, gebeurt en gaat gebeuren door een deur te kunnen. Kun je je leven waarderen wanneer je ontevreden bent, je gefrustreerd bent. Kun je je frustratie waarderen? Kun je je angst waarderen wanneer je voor een grote beslissing staat?

Het leven waarderen is wat mij betreft de essentie van dit eerste voorschrift. Het verlangen te beschermen en te ondersteunen komen voort uit een waardering voor het leven. Is het al een uitdaging om mijn leven te waarderen, alle leven waarderen betekent ook te leven met hoe de dingen zijn.

De kans dat we een ander mens doden, is klein. De kans dat we anderen uit de grond van ons hart dood wensen is al groter. Zeker als we ons gekwetst voelen. Ik ben er zeker van dat we allen levende wezens gedood hebben. De regenworm in de tuin, de mieren onder de bestrating, de mug zoemend rond mijn hoofd, de dieren die we opeten. Het voorschrift niet te doden is bedrieglijk simpel, terwijl de achterliggende gedachte is dat wij allemaal doden, of dat we allemaal in staat zijn dit te doen. Soms dood ik per ongeluk, soms intentioneel. Wat te doen?

Door dit gedrag te onderzoeken ontstaat bij mij een beeld. Intentioneel doden komt voort uit onwetendheid, uit een gebrek aan waardering voor het leven. Volgens de traditionele geschriften. Zijn er omstandigheden denkbaar dat we intentioneel doden? Het kan zijn dat we onszelf verdedigen, of dat we onze oogst verdedigen. Bij een biologisch bedrijf dat vruchtensappen maakt, spannen ze netten over de bomen om het fruit te beschermen. Maar laten ze ook altijd enkele bomen onbeschermd zodat de vogels ook delen in de oogst. Je voelt wel: dat doe je alleen als je niet zo onwetend bent dat het jouw fruit is.

Het leven beschermen en bij jezelf een neiging bespeuren dat er naast onwetendheid haat in je bestaat, geeft precies aan dat een voorschrift, hoe simpel ook verwoord, schuurt. Ik mag niet haten maar er is haat in mij. Mag ik niet haten, of is de oefening dit te zien voor wat het is. Er is begeerte, haat en onwetendheid in mij, en dat zorgt voor ellende: als ik het z’n gang laat gaan. Uit het zicht is dit drietal ronduit gevaarlijk. Ik moet ze dus dichtbij houden. Niet uit het oog verliezen is het devies. Dat is een eerste functie van dit voorschrift.

Een andere functie is je juist af te vragen hoe je je leven waardeert, hoe je jezelf en anderen onderhoudt en beschermt. Dit gaat om je handelwijze duurzaam tegen het licht te houden. Het aardige zijn de smoezen die opkomen als je eenmaal bedenkt of het verstandig was wat je deed. Als je je bewust wordt dat je overmacht suggereert of volhoudt dat anderen verantwoordelijk zijn, ben je op het spoor van de tweede bedoeling van dit voorschrift. Hoe waardeer je je leven, hoe waardeer je anderen, hoe waardeer je tegenslag, hoe ondersteun je anderen, en jezelf op een niet schadelijke wijze. Of beter gezegd, hoe beperk je eventuele schade? Van belang is in dit verband op te merken dat er geen dogma’s zijn. We zijn geneigd niet doden tot dogma te verheffen. Dit is niet houdbaar omdat we allen doden. Dit voorschrift gaat mij wat betreft alleen om het onderzoeken van mijn intenties en gedrag. In plaats van in beton gegoten dogma’s is flexibiliteit doorslaggevend: doen wat nu nodig is, naar mijn beste vermogen. Er bestaan veel voorbeelden van zenleraren die hun leerlingen flexibiliteit leren, ook in het licht van dit voorschrift. Zo vertelde de tenzo van het zenklooster zenriver dat zij afwijken van hun normale veganistische menu als ze gasten ontvangen die een weekend of een week komen meezitten. Ze willen dat de gasten zich thuis voelen. Het niet opdringen van je eigen levenswijze bij wijze van gelijk hebben, is de les. Van Suzuki is het tegenovergestelde verhaal bekend dat hij een hamburger aanbood aan een strenge vegetarische leerling om hem te leren wat flexibiliteit is.

Een derde perspectief op dit voorschrift is het absolute perspectief op het leven waarderen. Als ik mijn ik-mij-mijn complex doorzie, de drie vergiften zie en dichtbij houd, verandert mijn handelen. Ik ontdek dat ik mezelf al snel te klein maak. Ik ben boeddhanatuur, ik ben verlichting, ik kan lijden verlichten. Hoe minder ik toegeef aan en strijd tegen mijn begeerte, haat en onwetendheid, hoe meer de boeddha potentie in mij ruimte krijgt. Mijn leven waarderen is het leven van alles te waarderen, te ondersteunen en te beschermen. Van voorschrift naar dagelijkse praktijk, hoe leef ik, wat doe ik zoal, waar is mijn pure geest, waar is mijn vermogen te haten? Dit alles te zien zoals het is, betekent dat alles wat ik op een dag doe, oefenen met dit voorschrift betekent. Liefhebben kan alleen als je je haat in de zon zet, compassie is alleen een optie wanneer je je egocentrisme waardeert, verlicht gedrag is een optie als je je eigen verwardheid viert.

Het leven waarderen en ondersteunen, of niet doden, is een dagelijks eerbetoon aan alle levende wezens, aan mijn leven (mijn geboorte en mijn sterven) aan de potentie van het bestaan. Kijken hoe de jonge scheuten uit de grond tevoorschijn komen is genoeg.

Martin Myoki Pol