Gewaarzijn en gevoelens

Hebben wij soms last van onze onophoudelijke gedachtestroom die niet te beheersen lijkt, met gevoelens staan we eveneens regelmatig op gespannen voet. Met gevoelens bedoel ik sensaties in het lichaam die voorafgaan aan wat we emoties noemen. Emoties zijn een cognitieve vertaling van gevoelens. En toch zijn gevoelens een ‘vestigingsplaats’ van gewaarzijn, van aandacht, volgens de boeddha in de Satipatthana soetra. In deze soetra worden neutrale, aangename en onaangename gevoelens onderscheiden. Onaangename gevoelens zijn geassocieerd met dukkha (onbehagen, ellende, ongemak), aangename gevoelens zijn verbonden met sukkha (geluk), neutrale gevoelens zien we snel over het hoofd.

Gevoelens zijn naast het denken, het lichaam en de dingen een Satipatthana, een bron van gewaarzijn, van helder zien, omdat het te oefenen is. Aan de hand van signalen die duiden op een voorkeur of afkeer kunnen we aandachtig zijn. Voorkeur en afkeer zijn ‘oude’ bronnen in ons lichaam. We kunnen deze al kennen en aan de hand daarvan sensitiever worden voor meer complexe gevoelens. Gedacht wordt dat walging een van de oudste gevoelens is die wij kennen. Walging is verbonden aan afkeer. Voor afkeer hebben we zelfs een universele gezichtsuitdrukking ontwikkeld. Afkeer kan ons leven redden. Evenals angst en woede ons aanzetten tot actie om in veiligheid te geraken of gevaar te bestrijden. En zo verklaren wetenschappers ook ons ruime arsenaal aan onaangename gevoelens. Bedoeld om ons te behoeden voor gevaar en om ons in leven te houden.

In leven blijven is uiteraard een groot goed, toch kunnen gevoelens ons handenvol problemen bezorgen. Tenminste, zo voelen wij dat wel eens. In de Vedana-Samyutta worden gevoelens vergeleken met de wind. Zoals het dwaas is me te verzetten tegen de wisselende richting of de kracht van de wind, zo ook is verzet tegen gevoelens en de veranderende aard ervan dwaas. Gevoelens zijn moeilijk te negeren, we identificeren ons er gemakkelijk mee en kunnen aanleiding zijn tot probleemgedrag. We hebben een repertoire van manieren ontwikkeld om met negatieve gevoelens om te gaan. Afleiding zoeken via vermijding, alcohol en beschuldiging van anderen, is een beproefde methode die op zijn beurt voor weer opvolgende ellende zorgt. Ook het najagen van aangename gevoelens kan een vorm van afleiding zijn.

Hoe beoefen ik gewaarzijn van gevoelens? Een eerste stap is het gevoel te erkennen als geldig en als bestaand. Gevoelens zijn een reactie op onze waarneming van de werkelijkheid. Sumedho noemt gevoelens dan ook onderdeel van mijn geconditioneerd perspectief. Een goed voorbeeld is plotseling overvallen worden door angst omdat je in de schemering, wandelend in het bos, een silhouet ziet. Geconditioneerd door mijn onwetendheid, mijn biologie en mijn geheugen, reageer ik met angst. Als het silhouet een boomstronk blijkt te zijn, is er opluchting. Een tweede stap is niet uit te zijn op het ‘oplossen’ van gevoelens. Je voornemen niet meer angstig te zijn als je weer een silhouet in het donkere bos denkt te zien, is een onmogelijke opdracht. Helder zien dat er gevoelens zijn, is gewaarzijn. Van gevoelens afkomen is niet het doel van helder zien. Een derde stap, ook een oefening die Sumedho aanbeveelt, is steeds gewaar te zijn van de aanwezige gevoelens. En dit kan aan de hand van de vaak onbewuste beoordeling die mijn bewustzijn doorlopend uitvoert: vind ik dit fijn, of niet? Aan de hand van voorkeur en afkeer kan ik helder zien hoe een gevoel ontstaat, zijn werk doet en weer vergaat. Dit proces te zien, de veranderlijkheid van gevoelens te zien, is gewaarzijn. Te zien dat mijn bewustzijn zich direct identificeert met gevoelens, in plaats deze te beschouwen als objecten van de geest, is gewaarzijn. Een vierde stap is af te dalen naar de diepere lagen van het bewustzijn, waar je persoonlijk opgedane overtuigingen opgeslagen zijn: over hoe de wereld er idealiter uit zou moeten zien, hoe ik zou moeten zijn. Deze overtuigingen geven voeding aan gevoelens van falen, bereiken, dwangmatigheid, verdriet en vreugde. Ingaan op de overtuigingen en de gevoelens hoeft niet, gewaarzijn van de overtuigingen en de bijbehorende gevoelens, dat ze opkomen en vergaan, is de beoefening.

Is er een doel? Waarom zou de boeddha gevoelens hebben aangewezen als vestiging van gewaarzijn? Gevoelens zijn verbonden met lijden, hebben een bepalende invloed op onze gedachten en op ons handelen. Ken uzelf, was niet voor niets de spreuk op de Delphi tempel in het klassieke Griekenland. Het kennen van mijn identificaties, conditionering, het proces van het opkomen en vergaan van gevoelens, helpt om helder te zien wat er gaande is.

Door gewaar te zijn van een gevoel, is er direct minder identificatie met het gevoel. Minder identificatie geeft minder kans op handelen vanuit het gevoel. En dat is vooral handig als de gevoelens sterk zijn. Door minder samen te vallen met het gevoel zelf, is er minder kans meegezogen te worden door de geconditioneerde reacties.

Volgens Sumedho is ons ik-bewustzijn gemakkelijk uit evenwicht te brengen, gemakkelijk te kwetsen. Er ontstaat weerstand. Dit gekwetst ik-bewustzijn trekt zich terug in zijn schulp, trekt ten aanval of probeert via te piekeren onrechtvaardigheid recht te zetten. Ben je je doorlopend, of zo vaak als mogelijk, gewaar, speelt het gekwetst worden niet. Als ik me gewaar ben van de gevoelens die in een situatie opkomen, zie ik (of beter ziet het gewaarzijn) wat er gebeurt, en ben ik in staat adequaat te reageren. Sumedho: “omdat gewaarzijn puur is. Wanneer je er meer en meer op vertrouwt, zelfs wanneer je je gekwetst voelt en ontdaan, oneerbiedig en niet geliefd en niet gewaardeerd, zal het gewaarzijn annica (veranderlijkheid) kennen. Het oordeelt niet. Het maakt geen problemen. Het accepteert volledig het gevoel. Het verdwijnt vanzelfsprekend”.

Tot slot wil ik jullie mijn observatie niet onthouden. Zazen en de aanwezigheid die daarin beoefend wordt, hebben mij erg geholpen precies te voelen. Om gevoelens te verhelderen. En dit helpt mij erg in het dagelijks leven. Vlieg ik nooit meer uit de bocht, voor wat betreft gevoelens? Eh, nee, ik vlieg nog wel eens uit de bocht. Minder dan vroeger, volgens mijn directe omgeving. Begon ik ooit met zazen om ongevoeliger te worden, 17 jaar later weet ik me gevoeliger dan ooit.

Martin Myoki Pol