De vier aspecten van zen – zazen

Zazen is wat wij doen als onze belangrijkste beoefening. Zazen is een op het eerste gezicht een simpele en gemakkelijke inspanning. Maar voor veel mensen is zazen lastig, ergerlijk, pijnlijk en teleurstellend. Zoals bij zoveel activiteiten is het gemak waarmee je anderen in zazen ziet zitten bedrieglijk. Daarom wil ik de komende weken de aandacht richten op de vier aspecten van zazen. Hoe beoefenen we dit, wat is van belang in zowel de lichamelijke als de mentale houding? Dit gaan we doen in vier delen, ook wel de vier aspecten genoemd. De aspecten of modes zijn overgedragen door Taizan Maezumi aan zijn leerlingen, en zo in Nederland terechtgekomen. Tenkei, abt van Zenriver, heeft ze verder uitgewerkt.

Het is een kans om eens even opnieuw te kijken naar de centrale beoefening van zen. Zazen is veruit de belangrijkste pilaar van zen. De vier aspecten zijn: het harmoniseren van lichaam en geest via de adem; samadhi of aandacht geven; prajna of wijsheid; bodhisattva actie ofwel met lege handen de wereld in.

Het eerste aspect is de fysieke houding van zazen zelf. De houding waarin je zit, is gedeeltelijk bepaald door hoe het hebt leren zitten, maar ook door je lichaam zelf. Bij regelmatige zazen heeft het lichaam een geheugen ontwikkeld voor de houding. Zonder te denken, gaat het lichaam zitten. En zo werkt het. Maar, het kan zeker geen kwaad je bewust te zijn van de houding voordat je gaat zitten. Neem je voor elke keer te gaan zitten alsof het de eerste keer is. Er valt veel te ontdekken aan de houding van zazen. En we dreigen er steeds overeen te kijken. Daarom vier aanwijzingen:

Zitten in het midden

Binnen je natuurlijke houding, bij iedereen dus, bestaat een optimale houding van het midden. Letterlijk niet te veel naar voren, niet teveel naar achteren, en kruin, neus en navel in een lijn. Het bijzondere is dat aandacht vanzelf aanwezig is in deze houding. Er is geen bewerking van mij nodig. Nog voor je je adem gevonden hebt, is er een natuurlijke aandacht. Je voelt het, je hoeft er niet over na te denken. Voordat je de zazen houding opbouwt, is er bewustzijn nodig. Vervolgens ga je zitten.

Adem centraal

Eenmaal in zazen zittend, zoek je de ademhaling. Deze hoef je niet echt te vinden, maar je legt even contact. Dit kun je versterken door de buik te laten uitpuilen, zodat er een bal ontstaat. Zo zittend kun je de adem laten doordringen tot je hele lichaam, dat wil zeggen, je kunt opnieuw ervaren dat de adem overal in je lichaam doordringt. De adem staat centraal omdat dit de brug vormt tussen lichaam en onze mentale functie.

Ontspannen en wakker

Met wat oefening ontstaat de houding van zazen. Deze is ontspannen en alert tegelijk. Ontspannen vanwege de adem die het hele lichaam doordringt en die zonder mijn controle en ingrijpen z’n werk doet. Je kunt ontspannen, de buik doet het werk. Veelal wordt het woord alert gebruikt, ik geef de voorkeur aan wakker zijn. Mensen die heel gespannen zijn, zijn ook alert. Het een is open, opmerkzame houding. Aandacht is geen concentratie. Het is alsof je een raam openzet, naar buiten kijkt, de geluiden van buiten opvangt, een geur ruikt. Geen duiding, alleen wakker gewaarzijn.

Alles werkt samen

Zo zittend, ervaar je dat alles samenwerkt. Zonder dat ik iets doe. Lichaam zit eerst, de adem zit, en dan kan de geest gaan zitten. Alle functies, zintuigen, gedachten, adem, lichaam zijn innig verbonden. Nu niets meer doen, ervaren dat er alleen maar dit is.

Martin Myoki Pol