Bevrijdende communicatie

Wat kan het gevolg van langdurige en intensieve zenbeoefening zijn? Geen heldere omschrijving van wat je moet doen dan wel hoe je zou moeten leven. Wel veel onderzoek, wachten en niet-weten: dat zagen we in de afgelopen weken tijdens de teisho’s. Vanuit gewaarzijn ontstaat bevrijding, we komen eens wat vaker uit ons ei. Hoe? Dat is volgens Linchi het mysterie.

Zen werkt bevrijdend is een motto dat Zentrum een aantal jaar geleden huldigde. Wat bevrijding precies is en hoe het werkt weet ik weliswaar niet, wel weet ik dat het bestaat. Uit eigen ervaring ken ik het gevoel van op het verkeerde (en dat is dan het goede) been gezet worden, een gevoel van eenheid en vooral een gevoel van lichtheid en geluk. Deze ervaringen hebben een bevrijdend effect. Er is iets of iemand die op mijn eierschaal tikt, en omdat ik vanuit binnen pik, is er bevrijding uit het ei.

Gecombineerd met het bodhisattva ideaal is de consequentie van het gaan van de zenweg, met bevrijdende ervaringen, dat je deze ervaringen en vooral de houding die deze met zich meebrengen gebruikt in je eigen leven. Voorbeelden uit de zentraditie zijn legio. Alle koans zijn succesvolle voorbeelden van het inzetten van inzicht ter bevrijding van anderen. Zenmeesters zetten sandalen op hun hoofd, draaien pirouetten omdat het eten gearriveerd was, beantwoorden een vraag wat de boeddha is met drie zakken vlas of de boom in de achtertuin, en slaan er lustig op los. Alles in een poging om wat vast zit los te wrikken. Om de denktrend van leerlingen op zijn kop te zetten. De Ch’an meesters namen de uitspraak van Bodhidharma zeer serieus: zen gaat over een transmissie van hart tot hart,  buiten de geschriften om. Wanneer ik boeddhanatuur ben, is alles wat ik doe, expressie van de Dharma.

Zenbeoefening doe je dan ook niet alleen, de groep waarin je zazen beoefent, speelt een zeer belangrijke rol in de bevrijding. Zoals Nico Tydeman in Dansen in het duister schrijft, is verlichting een sociale aangelegenheid, een sociale manier van functioneren. Tijdens de beoefening van zazen ontwikkelt zich bij mij een sterker wordend gevoel dat ik een vreemdeling ben in mijn eigen bestaan. Ik weet weinig en kijk goed. Ondanks bevangenheid ben ik aanwezigheid. Met de houding van niet-weten leid ik mijn leven. Ik ben een vreemdeling die sterk betrokken is bij alles wat ik doe. Mijn kinderen zijn niet mijn kinderen, en ik volg hen op de voet. Mijn functie is niet mijn functie, en ik doe wat ik kan om het in mijn werk tot een goed eind te brengen. De houding die zich in mij ontwikkelt omschrijf ik als: het is een standvastig meebewegen. Het is een bezorgde zorgeloosheid. Of een zorgeloze bezorgdheid. Het is een intense betrokkenheid zonder bezitsdrang. Het is een ontspannen inspanning. Het is zoeken zonder te hoeven vinden.

Wellicht zouden Ch’an meesters bevrijding tegenwoordig ruimte noemen. Verlichtingservaringen kenmerken zich ook door de ervaren ruimte: ruimte in de zin van een ander gezichtspunt, opluchting. Verlichting in de letterlijke zin. Even is er een verlichting van zwaarte. Tevens geldt de term ruimte voor de verhouding  tussen de zenmeesters en de leerlingen. Het is niet zo dat de meester leerlingen bevrijdt. De Ch’an meesters deden er alles aan, in mijn ervaring bevrijdt iedereen iedereen. Een opmerking of een voorbeeld van jullie tijdens de teisho, daisan kan iedereen in de zendo bevrijden. Er ontstaat inzicht, ruimte in onze eigen concepten: er wordt een raam opengezet. Een zucht, een schok, een schaterlach zijn allen uitingen van ruimte. Uit veel van de overgeleverde zenverhalen spreekt vrolijkheid. Deze vrolijkheid te midden van zorgen, risico’s en bedreigingen, is op zich al bevrijdend.

Joshu is misschien de zenmeester die het meest bevrijdend was. Hij komt voor in talloze verhalen waarin hij het raam openzet. Zo kwam hij op een dag aan bij Hyakujo’s tempel.

Deze vroeg hem: waar kom jij vandaan?

Joshu antwoordt: ik kom van Nansen (zijn leraar)

Hyakujo vroeg: wat onderricht Nansen tegenwoordig zoal?

Joshu vertelde: laatst zei hij dat de man die nog geen verlichting bereikt heeft, streng en plechtig moet zijn.

Hyakujo keek spottend, Joshu keek verbouwereerd waarop Hyakujo zei: zo ziet streng en plechtig er dus uit.

Joshu deed een dansje, zei niets en liep weg.

Dat dansje, wat een speelse bevrijding!

Martin Myoki Pol